Trong thế giới cà phê Arabica rộng lớn và đa dạng, Typica được mệnh danh là ông tổ, là một trong những giống cà phê có ý nghĩa văn hóa và di truyền quan trọng bậc nhất. Nhưng chính xác thì cà phê Typical là gì? Nó có nguồn gốc từ đâu và điều gì đã làm nên tên tuổi cũng như hương vị đặc biệt khiến giới sành cà phê phải săn lùng?
Định nghĩa cà phê Typical là gì?
Để hiểu một cách đơn giản và thân thuộc nhất, cà phê Typica là một trong hai giống cà phê Arabica nguyên bản và lâu đời nhất trên thế giới, cùng với người anh em của nó là Bourbon. Tên gọi Typica trong tiếng Latin có nghĩa là điển hình hoặc thông thường, ám chỉ rằng đây chính là giống cây chuẩn mực, là nền tảng di truyền mà từ đó rất nhiều giống cà phê Arabica khác đã được phát triển sau này.
Hãy hình dung cây phả hệ của cà phê Arabica như một cây cổ thụ lớn. Nếu Arabica là thân cây, thì Typica và Bourbon chính là hai nhánh cây lớn đầu tiên, vững chãi nhất. Từ hai nhánh này, vô số các nhánh nhỏ khác đã đâm chồi, tạo nên sự đa dạng đáng kinh ngạc của thế giới cà phê mà chúng ta biết ngày nay như Caturra, Mundo Novo, SL28, Pacamara…
Vì vậy, khi bạn nghe ai đó hỏi cà phê Typical là gì?, bạn có thể tự tin trả lời rằng đó là giống cà phê “tổ tiên”, mang trong mình bộ gen gốc và những đặc tính hương vị tinh túy nhất của loài Arabica. Thưởng thức một tách cà phê Typical giống như việc bạn đang nếm trải một phần lịch sử, một hương vị đã tồn tại và được trân trọng qua hàng thế kỷ.
Đây không chỉ là một loại đồ uống, mà còn là một di sản, một chuẩn mực về chất lượng và sự thanh tao trong thế giới cà phê đặc sản (Specialty Coffee). Sự thuần khiết và hương vị phức hợp của nó chính là lý do tại sao, dù năng suất không cao và khá nhạy cảm với sâu bệnh, cà phê Typical vẫn luôn có một vị trí đặc biệt trong lòng những nhà rang xay và người thưởng thức sành sỏi.
Nguồn gốc của cà phê Typical
Câu chuyện về nguồn gốc của cà phê Typical không chỉ là một bài học lịch sử khô khan, mà là một cuộc phiêu lưu hấp dẫn, đầy kịch tính, trải dài qua nhiều thế kỷ và các châu lục. Hành trình này đã định hình nên ngành công nghiệp cà phê toàn cầu.
Mọi chuyện bắt đầu từ những khu rừng rậm nguyên sinh trên cao nguyên Ethiopia, quê hương của cây cà phê Arabica. Từ đây, những hạt giống đầu tiên đã được mang qua Biển Đỏ đến Yemen vào khoảng thế kỷ 15. Tại Yemen, cà phê được canh tác một cách có hệ thống lần đầu tiên và trở thành một mặt hàng độc quyền, được canh giữ vô cùng cẩn mật. Người Ả Rập đã cấm xuất khẩu hạt cà phê còn khả năng nảy mầm để giữ vững vị thế độc tôn của mình.
Tuy nhiên, sự độc quyền nào rồi cũng sẽ bị phá vỡ. Vào cuối thế kỷ 17, một người hành hương gốc Ấn tên là Baba Budan đã lén giấu 7 hạt cà phê còn sống trong bộ râu của mình và mang chúng trở về trồng tại vùng Mysore, Ấn Độ. Những hạt giống này được cho là tiền thân của giống cà phê Typica.
Cùng thời gian đó, người Hà Lan, những thương nhân hàng hải cừ khôi, cũng đã thành công trong việc lấy được hạt giống cà phê từ cảng Mocha (Yemen). Họ đã mang chúng đến trồng ở các thuộc địa của mình tại Ceylon (nay là Sri Lanka) và Java (Indonesia) vào khoảng năm 1696 và 1699. Những cây cà phê được trồng ở Java chính là những cây thuộc giống Typica, và chúng phát triển cực kỳ tốt. Một ngụm Java đã trở thành một thuật ngữ phổ biến để chỉ một tách cà phê.
Từ Java, cuộc phiêu lưu của cà phê Typica tiếp tục. Năm 1706, người Hà Lan đã mang một cây cà phê Typica từ Java về Vườn bách thảo Amsterdam. Đây là một sự kiện trọng đại. Một cây con từ cây này sau đó đã được tặng cho Vua Louis XIV của Pháp vào năm 1714. Vị vua này đã cho xây dựng một nhà kính đặc biệt tại Vườn Thực vật Hoàng gia ở Paris để chăm sóc cho báu vật này.
Chính từ cây cà phê Typica hoàng gia này, hành trình chinh phục châu Mỹ đã bắt đầu. Một sĩ quan hải quân Pháp tên là Gabriel de Clieu đã thực hiện một chuyến đi biển đầy gian khổ để mang một cây con từ Paris đến Martinique, một hòn đảo thuộc Pháp ở vùng Caribe. Chuyến đi này đã trở thành huyền thoại, khi de Clieu phải chia sẻ khẩu phần nước ít ỏi của mình cho cây cà phê để giúp nó sống sót qua bão tố, cướp biển và sự phá hoại.
Cây cà phê đã sống sót một cách kỳ diệu. Từ Martinique, cà phê Typica đã lan rộng khắp Trung và Nam Mỹ, trở thành nền tảng cho ngành công nghiệp cà phê ở các quốc gia như Colombia, Cuba, Mexico, và các nước Trung Mỹ. Nó được trồng rộng rãi cho đến giữa thế kỷ 20, trước khi các giống mới có năng suất cao hơn và khả năng kháng bệnh tốt hơn được phát triển.
Cà phê Typica có những đặc điểm nào nổi bật so với các loại cà phê khác?
Khi đặt một tách cà phê Typica bên cạnh các loại cà phê Arabica khác, người sành sỏi có thể dễ dàng nhận ra sự khác biệt tinh tế nhưng đầy cuốn hút. Những đặc điểm này đến từ cả hình thái cây trồng và quan trọng hơn cả là hương vị độc đáo trong từng hạt cà phê. Đây chính là yếu tố cốt lõi giúp chúng ta hiểu sâu hơn cà phê Typical là gì.
Đặc điểm hình thái cây trồng
- Dáng cây: Cây cà phê Typica thường có dáng cao, hình nón hoặc hình chóp, với các cành chính mọc nghiêng một góc khoảng 50-70 độ so với thân chính. Chiều cao của cây có thể lên tới 4-5 mét nếu không được cắt tỉa, khiến việc thu hoạch trở nên khó khăn hơn so với các giống lùn như Caturra.
- Lá và quả: Lá của cây Typica thường có màu xanh đậm và khá thon dài. Quả cà phê (cherry) khi chín có màu đỏ tươi, mọng nước và thường có kích thước lớn hơn một chút so với giống Bourbon. Hình dáng hạt cà phê bên trong cũng có xu hướng thon dài.
- Năng suất và khả năng kháng bệnh: Đây là điểm yếu lớn nhất của cà phê Typica. Giống này có năng suất tương đối thấp và rất nhạy cảm với các loại sâu bệnh phổ biến như bệnh gỉ sắt lá, bệnh khô cành khô quả (CBD) và tuyến trùng. Điều này đòi hỏi sự chăm sóc vô cùng tỉ mỉ và điều kiện canh tác lý tưởng, làm cho chi phí sản xuất cao hơn và giá thành của cà phê Typica cũng vì thế mà đắt đỏ hơn.
Đặc điểm về hương vị (quan trọng nhất)
Đây chính là lý do tại sao, bất chấp những khó khăn trong canh tác, cà phê Typical vẫn được tôn sùng. Hương vị của nó là một bản giao hưởng của sự tinh tế, phức hợp và trong trẻo.
- Độ chua: Typica nổi tiếng với độ chua thanh tao, tươi sáng và ngọt ngào. Độ chua này thường được miêu tả giống như vị của táo xanh, cam chanh hoặc các loại quả mọng (berries). Nó không phải là vị chua gắt khó chịu, mà là một vị chua sống động, làm bừng tỉnh vị giác và tạo cảm giác sảng khoái.
- Hương thơm: Hương thơm của cà phê Typical vô cùng phong phú. Trước khi pha, bạn có thể cảm nhận được hương hoa nhài, hoa cam, hoa hồng tinh tế. Sau khi pha, hương thơm lan tỏa với nốt hương của trái cây họ cam quýt, caramel ngọt ngào và đôi khi là một chút hương thảo mộc.
- Thể chất: Typica thường có thể chất từ nhẹ đến trung bình (light to medium body). Cảm giác trong miệng mượt mà, êm ái và sạch sẽ, không quá nặng nề hay đậm đặc. Cảm giác này thường được ví như uống một loại trà ngon cao cấp hoặc một ly rượu vang trắng hảo hạng.
- Hậu vị: Điểm nhấn cuối cùng và cũng là điều gây thương nhớ nhất của cà phê Typical chính là hậu vị. Nó để lại một vị ngọt kéo dài, sạch sẽ và vô cùng dễ chịu trong vòm họng. Hậu vị ngọt ngào này thường được ví như vị đường mía, mật ong hoặc sô cô la sữa.
So sánh nhanh với các giống cà phê khác
So với Robusta: Sự khác biệt là một trời một vực. Robusta có hàm lượng caffeine cao gấp đôi, vị đắng gắt, thể chất dày và hương vị chủ yếu là mùi đất, cao su, gỗ. Trong khi đó, cà phê Typical là hiện thân của sự thanh tao, ngọt ngào và hương thơm phức hợp.
So với Bourbon (người anh em): Bourbon thường có vị ngọt đậm hơn, thể chất tròn trịa hơn và độ chua phức hợp nhưng thiên về vị caramel, sô cô la. Typica thì lại thanh thoát hơn, hương hoa và hương trái cây họ cam quýt nổi bật hơn. Nếu Bourbon là một ly rượu vang đỏ đậm đà thì Typica giống như một ly vang trắng tinh tế.
So với Catimor: Catimor là giống lai giữa Caturra (một đột biến của Bourbon) và Timor Hybrid (lai giữa Arabica và Robusta). Catimor có năng suất cao, kháng bệnh tốt nhưng thường có hương vị lai tạp, đôi khi có vị thảo mộc hoặc vị đất không mong muốn, thiếu đi sự trong trẻo và tinh tế của cà phê Typical thuần chủng.
Tóm lại, đặc điểm nổi bật nhất của cà phê Typical chính là chất lượng hương vị vượt trội. Nó mang đến một trải nghiệm thưởng thức trong trẻo, ngọt ngào và phức hợp mà ít loại cà phê nào có thể sánh được.
Các vùng trồng và phát triển hạt cà phê Typica trên thế giới
Mặc dù có nguồn gốc từ Ethiopia và hành trình vòng quanh thế giới, ngày nay, việc tìm thấy những đồn điền trồng thuần cà phê Typica không phải là điều dễ dàng do năng suất thấp và sự thay thế của các giống mới. Tuy nhiên, ở những nơi có điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng lý tưởng, cùng với tâm huyết của những người nông dân, cà phê Typical vẫn đang được nâng niu và phát triển, tạo ra những hạt cà phê với chất lượng đỉnh cao.
Mỗi vùng đất lại ban cho hạt cà phê Typical những nốt hương đặc trưng riêng, làm phong phú thêm định nghĩa cà phê Typical là gì.
- Châu Mỹ Latinh
Colombia: Tại các vùng núi cao như Sierra Nevada, Huila hay Nariño, những cây Typica cổ thụ vẫn được tìm thấy. Cà phê Typica Colombia nổi tiếng với hương vị cân bằng hoàn hảo, độ chua của cam chanh, thể chất mượt mà và hậu vị ngọt ngào của kẹo bơ cứng.
Peru: Peru là một trong những quốc gia còn trồng Typica với sản lượng đáng kể. Cà phê Typica từ vùng Chanchamayo hay Cajamarca thường có hương hoa nhẹ nhàng, vị ngọt của mật ong và một chút hương hạt dẻ tinh tế.
Mexico: Ở các vùng cao nguyên của Chiapas và Oaxaca, cà phê Typica (được gọi là “Pluma Hidalgo” ở Oaxaca) mang đến hương vị trong trẻo, với nốt hương của sô cô la, quế và các loại hạt.
Jamaica (Blue Mountain): Có lẽ đây là vùng trồng Typica nổi tiếng và đắt đỏ nhất thế giới. Giống Jamaica Blue Mountain thực chất là một biến thể của Typica được trồng ở một vùng núi cụ thể của Jamaica. Điều kiện sương mù, đất đai màu mỡ và khí hậu mát mẻ đã tạo ra một loại cà phê gần như hoàn hảo: cực kỳ êm dịu, không có vị đắng, hương hoa nồng nàn và hậu vị ngọt kéo dài. Nó là một minh chứng sống động cho tiềm năng hương vị đỉnh cao của cà phê Typical.
Cộng hòa Dominican và Haiti: Ở những hòn đảo Caribe này, giống Typica vẫn được duy trì, mang đến hương vị nhẹ nhàng, ngọt ngào và thể chất mềm mại.
- Châu Á
Indonesia: Mặc dù ngày nay Indonesia nổi tiếng với cà phê Robusta và các phương pháp chế biến độc đáo, nhưng chính nơi đây là bệ phóng cho cà phê Typica ra thế giới. Tại một số vùng như Sumatra (Lintong), Java và đặc biệt là Papua (gần Papua New Guinea), giống Typica vẫn được trồng. Cà phê Typica từ Papua (được gọi là Arusha) thường có thể chất dày hơn một chút, hương thảo mộc, tuyết tùng và vị ngọt của mật đường.
Papua New Guinea: Đất nước này là một trong những nguồn cung cấp cà phê Typica quan trọng. Với độ cao lý tưởng và đất núi lửa màu mỡ, cà phê Typical từ Papua New Guinea mang hương vị phức hợp của trái cây, hoa cỏ và một chút hương đất đặc trưng.
- Châu Phi
Ethiopia: Mặc dù là quê hương của Arabica, các giống cà phê ở đây cực kỳ đa dạng và được phân loại là giống gia truyền thay vì chỉ gọi là Typica. Tuy nhiên, về mặt di truyền, nhiều giống trong số này có mối liên hệ mật thiết và mang những đặc tính hương vị tinh tế tương tự như cà phê Typical.
Sự khác biệt về hương vị của cà phê Typical từ các vùng khác nhau là một minh chứng cho khái niệm terroir trong cà phê – sự ảnh hưởng của đất đai, khí hậu, độ cao và phương pháp canh tác đến hương vị cuối cùng trong tách cà phê. Việc khám phá cà phê Typica từ mỗi vùng trồng giống như một chuyến du lịch vị giác, giúp ta cảm nhận sâu sắc hơn sự đa dạng và kỳ diệu của loại cà phê nguyên bản này.
Các giống Typical phổ biến hiện nay
Từ cây cà phê Typica nguyên bản, qua quá trình đột biến tự nhiên hoặc lai tạo có chọn lọc, nhiều giống con đã ra đời. Những giống này vừa giữ lại được những đặc tính hương vị thanh tao của “mẹ” Typica, vừa có những cải tiến về năng suất, khả năng thích nghi hoặc sở hữu những nốt hương độc đáo riêng. Hiểu về các giống này sẽ giúp chúng ta có cái nhìn toàn cảnh và sâu sắc hơn khi trả lời câu hỏi “cà phê Typical là gì”.
Dưới đây là một số giống con (biến thể) của Typica phổ biến và được đánh giá cao trong thế giới cà phê đặc sản:
- Maragogipe (Cà phê voi)
Nguồn gốc: Đây là một đột biến tự nhiên của Typica được phát hiện lần đầu tiên ở gần thành phố Maragogipe, thuộc bang Bahia của Brazil.
Đặc điểm: Đặc điểm nổi bật nhất của Maragogipe là kích thước khổng lồ của nó. Cả cây, lá và đặc biệt là hạt cà phê đều rất lớn, do đó nó còn có biệt danh là “Elephant Bean” (hạt cà phê voi).
Hương vị: Mặc dù có kích thước lớn, Maragogipe lại có hương vị rất tinh tế và nhẹ nhàng. Nó thường có độ chua thấp hơn Typica gốc, thể chất mượt mà và hương vị của hoa, trái cây và các loại hạt. Tuy nhiên, chất lượng hương vị phụ thuộc rất nhiều vào điều kiện canh tác và độ cao. Năng suất của Maragogipe cũng rất thấp.
- Kent
Nguồn gốc: Được phát triển ở Ấn Độ vào những năm 1920 tại đồn điền Kent ở Mysore. Đây là một giống được chọn lọc từ Typica với mục đích kháng lại bệnh gỉ sắt lá.
Đặc điểm: Kent là một trong những nỗ lực đầu tiên để cải thiện khả năng kháng bệnh của cà phê Typical. Nó đã từng được trồng rộng rãi ở Ấn Độ.
Hương vị: Giống Kent giữ lại được nhiều đặc tính tốt của Typica với hương hoa và gia vị nhẹ nhàng, nhưng đôi khi không đạt được sự phức hợp và trong trẻo như giống gốc.
- Blue Mountain
Nguồn gốc: Về bản chất, đây chính là giống cà phê Typica được trồng tại một khu vực địa lý được xác định nghiêm ngặt – dãy núi Blue Mountains của Jamaica.
Đặc điểm: Tên gọi này đã trở thành một thương hiệu toàn cầu cho chất lượng hảo hạng. Sự kết hợp của thổ nhưỡng độc đáo, độ cao, lượng mưa và sương mù bao phủ đã tạo nên điều kiện lý tưởng.
Hương vị: Như đã đề cập, Blue Mountain nổi tiếng với sự cân bằng hoàn hảo, hương vị êm dịu, gần như không đắng, độ chua nhẹ nhàng và hậu vị ngọt, sạch. Đây được xem là đỉnh cao hương vị mà giống Typica có thể đạt được.
- Sumatra / Mandheling
Nguồn gốc: Mandheling thực ra là tên của một nhóm dân tộc ở Sumatra, Indonesia, không phải tên một giống cà phê. Cà phê được dán nhãn Mandheling thường là giống cà phê Typica hoặc các biến thể gần gũi của nó.
Đặc điểm: Điểm đặc trưng nhất của cà phê vùng này đến từ phương pháp chế biến độc đáo gọi là “Giling Basah”, tức là xát vỏ thóc khi hạt cà phê còn ẩm.
Hương vị: Phương pháp chế biến này tạo ra một hương vị rất đặc trưng: thể chất dày, độ chua thấp, và hương vị của đất, tuyết tùng, thảo mộc, và đôi khi là thuốc lá hoặc sô cô la đen. Nó khác biệt hoàn toàn so với hương vị trong trẻo của Typica chế biến ướt ở châu Mỹ Latinh.
- Kona
Nguồn gốc: Tương tự như Blue Mountain, Kona là tên gọi của cà phê Typica được trồng trên sườn núi lửa Hualalai và Mauna Loa ở quận Kona, thuộc Đảo Lớn của Hawaii, Hoa Kỳ.
Đặc điểm: Vùng Kona có đất núi lửa màu mỡ, nắng sớm, mưa chiều và không có sương giá, tạo nên một vành đai cà phê lý tưởng.
Hương vị: Cà phê Kona có hương vị rất mượt mà, trong trẻo, độ chua vừa phải với hương thơm của hoa, hạt dẻ và caramel. Nó là một trong những loại cà phê được săn lùng và có giá cao nhất thế giới.
Việc tìm hiểu các giống con này cho thấy sự linh hoạt và di sản to lớn của cà phê Typical. Từ một giống gốc, nó đã biến đổi và thích nghi để tạo ra một dải hương vị vô cùng đa dạng, từ sự tinh tế của Maragogipe, sự hoàn hảo của Blue Mountain cho đến sự mạnh mẽ, đậm đà của Sumatra.
Lời kết
Qua một hành trình dài từ định nghĩa, nguồn gốc, đặc điểm cho đến các vùng trồng, hy vọng rằng giờ đây bạn không chỉ trả lời được câu hỏi “cà phê Typical là gì?” mà còn cảm nhận được cả tâm hồn và giá trị lịch sử ẩn chứa trong từng hạt cà phê.
Cà phê Typica không chỉ đơn thuần là một giống cây trồng. Nó là một di sản sống, một nhân chứng của lịch sử ngành cà phê toàn cầu. Nó là chuẩn mực của sự thanh tao, là thước đo cho chất lượng hương vị mà biết bao giống cà phê khác luôn hướng tới. Việc lựa chọn thưởng thức một tách cà phê Typical là lựa chọn trải nghiệm hương vị nguyên bản nhất, tinh khiết nhất, một hương vị đã vượt qua thử thách của thời gian để khẳng định giá trị của mình.